1ـ اثر تربیتی، روانی مهمترین اثر روزه بعد تربیتی و روانی آن است. روزه روح آدمی را تلطیف و اراده انسان را " قوی " و غرائز او را " تعدیل " می‏کند.
از مرتاضان و مهذبان نفوس، که از راه‏های مخصوص به خود به تطهیر روح می‏پردازند، گرفته که معتقدند : آنچه نفس را ناخوش آید، باید بدان پرداخت و روزه چنین است تا صوفیان، که چله نشینند و از اصولشان امساک است، و عارفان که می‏گویند : اندرون از طعام خالی‏دار تا در او نور معرفت بینی (10) همگی نقش محوری روزه در خودسازی و تهذیب نفس را باور دارند؛ زیرا روزه، تمرین مقاومت و آمادگی روحی در خودسازی است. برای این که اخلاق و تهذیب نفس بر دو پایه استوار است :
الف) تخلیه؛ یعنی پاکسازی و تصفیه روح از عادات ناپسند و آلودگی‏های مادی که مقدمه آن شناخت صفات پسندیده و ناپسند است.

ب) تحلیه؛ یعنی آراستن نفس به صفات پسندیده و مطلوب انسانی، مانند تقوا که از حکمت‏های روزه است " لعلکم تتقون " . (11)
روزه کلاس کسب تقوا است، تمرینی برای متقی شدن است. افرادی که سالیانه، یک دوره یک ماهه‏ای برای شرکت در این پیکار درونی را می‏گذرانند، از آمادگی رزمی و دفاعی بیشتری برخوردارند. برای این که پیامبر اکرم (ص) شکم پرستی و شهوت جنسی را از جمله سه امری برشمرد که پس از خویش، برای امتش نسبت به آنها بیمناک بود. (12)
و نیز از کلام گوهر بار آن حضرت است که فرمود : " اولین چیزهایی که موجب گرفتاری انسان در آتش جهنم است، دهان (ابزار گناهان فراوان) ، و فرج (ابزار شهوت جنسی) است " . (13)
در ماه مبارک رمضان، از جمله اموری که روزه‏دار باید از آنان پرهیز کند، خوردن و آشامیدن و مسائل جنسی است. او باید در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب، از بعضی لذات چشم بپوشد و عملاً ثابت کند که همچون حیوان در بند اصطبل و علف نیست. او می‏تواند زمام امور نفس سرکش را به دست گیرد و با تمرینهای پیگیر و خستگی‏ناپذیر از رقبه‏های دشوار شکم و شهوت پرستی بگذرد و بر هوسها و شهوات خود مسلط گردد.
در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر تربیتی و معنوی آن است. انسانی که انواع غذاها و نوشابه‏ها در اختیار دارد و هر لحظه تشنه و گرسنه شد به سراغ آن می‏رود، همانند درختانی است که در پناه دیوارهای باغ بر لب نهرها می‏رویند، این درختان نازپرورده، بسیار کم مقاومت و کم دوامند. اگر چند روزی آب از پای آنها قطع شود، پژمرده می‏شوند و می‏خشکند؛ اما درختانی که در لابلای صخره‏ها در دل کوه‏های بیابانها می‏رویند و نوازشگر شاخه‏هایشان در همان اوان رشد و نمو، طوفانهای سخت و آفتاب سوزان و سرمای زمستان است و با انواع محرومیت‏ها دست به گریبانند، بسیار محکم و پر استقامت و سخت‏کوش و سخت‏جانند.
روزه نیز آدمی را از عالم حیوانات ترقی داده و به جهان فرشتگان صعود می‏دهد.
اگر پیامبر اسلام (ص) می‏فرمایند : " الصوم جنة من النار؛ روزه سپری است در برابر آتش دوزخ " (14) اشاره به این موضوع است.
و نیز امام علی (ع) می‏فرماید : " و صوم شهر رمضان فإنه جنة من العقاب " (15) و روزه ماه رمضان سپر است از عقاب الهی.
یعنی روزه موجب غفران و آمرزش گناهان و معاصی انسان است، که به وسیله روزه نجات از آتش جهنم و عقوبت پروردگار حاصل می‏شود.
در روایت آمده که امام علی (ع) از پیامبر اکرم (ص) پرسیدند : چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ حضرت فرمود : " الصوم یسود وجهه و الصدقة تکسر ظهره و الحب فی الله و المواظبة علی العمل الصالح یقطع دابره و الاستغفار یقطع وتینه " (16) روزه روی شیطان را سیاه می‏کند و و انفاق در راه خدا پشت وی را می‏شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل نیک، دنباله او را قطع می‏کند و استغفار رگ قلبش را می‏برد.
روان و جان آدمی تنها گذرگاه رحمان نیست، بلکه گام‏های دهشت‏بار شیطان نیز گاه در آن طنین می‏کند. قلب هر چند " حرم " خداست، ولی گاه صدای نامحرم در حریم آن شنیده می‏شود و قاه‏قاه شیطان گستره آن را پر می‏کند. چه کنیم تا گناه به قلبمان راه پیدا نکند؟ چه کنیم تا رشته‏های مرئی و نامرئی که دست سیاه شیطان بر گردن دلمان می‏افکند، ما را به سراشیبی جهنم نکشاند؟ چه کنیم که " خودمان " باشیم و شفاف و روشن زندگی کنیم و خدا که آرامگاه همه پروازگران عرصه معرفت و محبت است، آشنای جانمان باشد و یاد او هم سایه لحظه‏ها و فرصت‏هایمان؛ هزاران راه پیش‏پای نهاده‏اند تا بیراهه و گژراهه ما را نرباید، هزاران نردبان به شوق زیارت قدم‏های ما آغوش گشوده‏اند تا ما اسارت خاک و زمین را نپسندیم و سمت آبی آسمان را گم نکنیم.
آری به فرموده رسول رهبر (ص) ، روزه بزرگترین مانع وسوسه‏های شیطان و نردبان صعود و تقرب به پیشگاه خدای متعال است.
روزه، تمرین فشرده و سازنده برای نیکو شدن است. تمرین " گناه‏زدایی " و " خدا آشنایی " است.
فرصت فاصله گرفتن از پرتگاه‏ها و آفات و رهایی از افتادن در مرداب هوس خواهی، نفس پرستی و شکم بارگی است.
یازده ماه خزان زدگی و انجماد زمستانی روان و جان، به یک ماه " بهارانه " زیستن در هم شکسته و رمضان نور افشانی می‏کند.

2ـ اثر اجتماعی اخلاقی

نظام طبقاتی و فاصله‏های ژرف میان تهدستان و توانمندان، یکی از عوامل تنش‏زا و نارضایتی در نظام و اجتماعی است که به هر میزان فاصله اختلاف طبقاتی، عمیق‏تر گردد، ناهنجاریهای اجتماعی و مفاسد اخلاقی افزون‏تر می‏گردند و پیوسته آتش کینه و انتقام گروه تهیدست به واسطه‏های فشارهای اقتصادی و محرومیتهای اجتماعی نسبت به توانگران شعله‏ورتر می‏شود تا آن‏گاه که به مرحله انفجار و ناآرامیهای اجتماعی، می‏انجامد.
شریعت حیات‏بخش اسلام با تکیه بر اصل " عدالت اجتماعی " ، نهایت تلاش و کوشش را در تنظیم روابط جامعه به کار برده و از آنجا که طبیعت بشر به واسطه استعدادها و توانمندیهای فردی مختلف است، ساعی بوده تا با جعل احکام و دستورهای گوناگون، آن اختلاف طبیعی را نیز به حد اقل برساند. از جمله این احکام، " روزه " است که اولاً به سبب آن، میان تمام افراد جامعه برابری و مساوات ایجاد می‏کند و ثانیا : شرایطی را پدید می‏آورد که تا ثروتمندان با درک موقعیت محرومان، فشارهای اقتصادی و رنجهای اجتماعی آنان را کاهش دهند و ثالثا : با این اقدام، جامعه را از پریشانی و نارضایتی، پیراسته می‏سازد و روحیه برادری و همگرایی را در میان آنان به وجود می‏آورد. ازاین‏رو، هنگامی که " هشام بن حکم " از امام صادق (ع) فلسفه روزه می‏پرسد، حضرت می‏فرماید :
" انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر و ذلک ان الغنی لم یکن لیجد مسّ الجوع و فیرحم الفقیر لان الغنی کلّما اراد شیئا قدر علیه، فأراد الله تعالی ان یسوّی بین خلقه و ان یذیق الغنی مسّ الجوع و الالم لیرقّ علی الضعیف و یرحم الجائع " (17) به راستی خداوند روزه را واجب کرد، تا به وسیله آن بین تهیدستان و ثروتمندان برابری ایجاد کنند و این برای آن است که ثروتمندان که هرگز درد گرسنگی و فقر را احساس نکرده‏اند، به فقیران رحم آورند، زیرا اغنیا، هرگاه (خوردنی و آشامیدنی) را اراده نموده‏اند (و هوس هر نوع مأکولات و مشروبات کردند) برایشان میسر است، پس خداوند متعال " روزه را واجب نمود " که تا بین بندگانش از فقیر و غنی، مساوات و برابری به وجود آورد، و این که سرمایه‏داران مسلمان گرسنگی و درد فقیران را لمس نمایند تا بر آنان شفقت ورزند و ترحم کنند.
یکی از آثار و برکات اخلاقی و معنوی روزه این است که انسان با گرسنگی و تشنگی، به یاد گرسنگی و عطش روز قیامت می‏افتد و تصمیم می‏گیرد برای آن روز واپسین توشه‏ای آماده سازد. بنابر آنچه که از آموزه‏های اصیل اسلامی فهمیده می‏شود، روزقیامت گرمای طاقت‏فرسایی دارد. چنان که امام علی (ع) می‏فرماید : " قدالجمهم العرق؛ عرق مانند لجام، اطراف دهان انسانها را گرفته است. " (18) این نوع تشبیه برای گرمای قیامت، نشانه شدت و سختی آن است. در روایتی دیگر از امام باقر (ع) درباره آیه شریفه " والیوم تجزون عذاب الهون " پرسیدند، حضرت فرمود : مراد از " عذاب الهون " تشنگی روز قیامت است. (19)
پیامبر اکرم (ص) در " خطبه شعبانیه " می‏فرماید : " واذکروا بجوعکم و عطشکم فیه جوع یوم القیامة و عطشه " (20) با گرسنگی و تشنگی خویش در روزه رمضان به یاد گرسنگی و تشنگی روز قیامت باشید.
و نیز در روایتی دیگر درباره خصلت‏هایی که خداوند به روزه‏دار عطا می‏کند، چنین می‏فرماید : " أوالخامسة امان من الجوع و العطش یوم القیامة " (21) یکی از خصلت‏های روزه‏دار این است که از تشنگی و گرسنگی قیامت در امان می‏باشد.
در روایتی از امام علی (ع) نقل شده که یکی از فلسفه‏های اخلاقی روزه آزمایش اخلاص انسانهاست. چنان که فرمود : " والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق " (22) خداوند روزه را برای آزمایش اخلاص مردم واجب فرموده است.
معنای این کلام گوهربار حضرت این است که کسی که روزه می‏گیرد و تمامی روز را با وجود این که به انواع خوردنیها و آشامیدنیها دسترسی دارد، در عین حال امساک می‏کند، جز اخلاص به پیشگاه حق تعالی مفهومی دیگر ندارد و کسی که به پیشگاه خداوند متعال اخلاص ورزد، تمامی اوصافی که برای شخص صائم وجود دارد، شامل حالش می‏شود.

3ـ اثر بهداشتی و درمانی روزه

روزه، افزون بر فوائد تربیتی و اجتماعی و . . . ، فوائد بهداشتی نیز دارد. روزه تمام دستگاه‏های بدن را از خستگی مدام رها می‏سازد، عمر را طولانی می‏کند، به جسم نشاط تازه ای می‏بخشد و آدمی را از کسالت و سستی درمی‏آورد، از بیماری و دردها آزاد می‏سازد و چاقی زیاد را از بین می‏برد.
روزه، برای تعویض و تجدید چربیهای ذخیره شده بدن و کاهش ذخایر چربی گلیکوژنی اعضای مختلف بدن، روش منحصر به فردی است. گویا این که ارزش جنبه‏های معنوی و وظیفه روزه از نظر روانشناسی و بهداشت جسمی بیشتر است. (23)
روزه‏داری که امروزه آن در پزشکی به نام " رژیم " ، در موارد مختلفی از بیماریها تجویز می‏کنند، سبب می‏شود که ذخایر مخصوص گلیکوژن یا چربی بدن از نقاط مختلف برداشته شوند و به مصرف احتراق داخلی یا انرژی خارجی و سوخت و ساز آن برسند و مسلم است که بدن در حال روزه ابتدا چربیهای زیر جلدی را به مصرف رسانده و به تدریج نوبت به چربیهای احشا می‏رسد، ولی در هیچ صورتی، روزه‏داری، صدمه‏ای به نسوج عضلانی و استخوانی بدن وارد نمی‏سازد، مگر این که انسان مدتها گرسنه بماند و تمام ذخایر بدن از بین بروند، آن‏گاه نسوج عضلانی مورد استفاده خود بدن واقع می‏شوند. (24)
دکتر " الکسیس کارل " در کتاب " انسان، موجود ناشناخته " می‏نویسد : " با روزه‏داری، قند خون در کبد می‏ریزد و چربیهایی که در زیر پوست ذخیره شده‏اند و پروتئین‏های عضلات و غدد و سلول‏های کبدی آزاد می‏شوند و به مصرف تغذیه می‏رسند. "
وی می‏گوید : " لزوم روزه‏داری در تمام ادیان تأکید شده است. در روزه، ابتدا گرسنگی و گاهی نوعی تحریک عصبی و بعد ضعفی احساس می‏شود، ولی در عین حال، کیفیات پوشیده‏ای که اهمیت زیادی دارند، به فعالیت می‏افتند و بالأخره تمام اعضا، مواد خاص خود را برای نگهداری و تعادل محیط داخلی و قلب، قربانی می‏کنند و به این ترتیب روزه تمام بافت‏های بدنی را می‏شوید (خانه تکانی می‏کند) و آنها را تازه می‏کند. " (25)
دکتر " ژان فروموزان " روش معالجه با روزه را، شست و شوی اعضای بدن تعبیر می‏کند، که در آغاز روزه‏داری، زبان باردار است، عرق بدن زیاد است، دهان بدبو است و گاه آب از بینی راه می‏افتد، که همه اینها علامت شروع شست و شوی کامل بدن است. پس از سه چهارم روز بو برطرف می‏شود، اسیداوریک ادرار کاهش می‏یابد و شخص احساس سبکی و خوشی خارق العاده‏ای می‏کند. در این حال اعضا هم استراحتی کافی دارند.
دکتر " تومانیاس " درباره فوائد بهداشتی روزه‏داری می‏نویسد : " فائده بزرگ کم خوردن و پرهیز نمودن از غذاها در مدت کوتاه، آن است که چون معده در طول مدت یازده ماه مرتب پر از غذا بوده، در مدت یک ماه روزه‏داری مواد غذایی خود را دفع می‏کند و همین‏طور کبد که برای هضم غذا مجبور است دائما صفرای خود را مصرف کند، در مدت سی روز ترشحات صفراوی را صرف حل‏کردن باقی‏مانده غذای جمع شده خواهد کرد. دستگاه هاضمه در نتیجه کم خوردن غذا، اندکی فراغت حاصل نموده و رفع خستگی می‏نماید. روزه، یعنی کم خوردن و کم آشامیدن در مدت معینی از سال و این بهترین راه معالجه و حفظ تندرستی است، که طب قدیم و جدید را از این جهت متوجه خود ساخته است. به ویژه امراضی که بر دستگاه هاضمه، به خصوص کلیه و کبد عارض می‏شود و به توسط دارو نمی‏توان آنها را درمان کرد، روزه به خوبی معالجه می‏نماید. چنانچه بهترین دارو برای برطرف ساختن سوء هاضمه نیز روزه گرفتن است. بیماری مخصوص کبد نیز که موجب یرقان می‏گردد، بهترین طریق درمانش همانا روزه گرفتن است؛ زیرا ایجاد این امراض اغلب اوقات به واسطه خستگی کبد است که در هنگام زیادی عمل و فعالیت، نمی‏تواند صفرا را از خود بگیرد. " (26)
دکتر " گوئل‏پا " فرانسوی می‏گوید : " چهار پنجم بیماریها از تخمیر غذا در روده‏ها ناشی می‏شود که همه با روزه اصلاح می‏گردد. " (27)
دکتر " آلکسی سوفورین " می‏نویسد : " جسم به هنگام روزه به جای غذا از مواد باقی‏مانده در بدن استفاده کرده و آنها را مصرف می‏کند و بدین وسیله مواد کثیف و عفونی‏ای که در جسم است و ریشه و خمیره بیماریها از آنهاست، از بین می‏رود. روزه سبب بهبودی همه بیماریها است. بنابراین، شایسته است که جسم خود را به وسیله روزه، نظیف و پاکیزه کنید. " (28)
بیماریهایی را که این دانشمندان توانسته‏اند به وسیله روزه معالجه نمایند به قرار ذیل است : " نوراستنی، التهاب معده، التهاب حنجره، سفلیس، سل، درد چشم، زکام مزمن، درد سینه، نفخ و ورم ریه‏ها، بیماریهای عصبی، لرزش اندام، استسقاء، فلج، کم‏خونی، اضطراب روحی، ضعف عمومی بدن، بیماری کبد ، مالاریا و بالأخره تضعیف غده‏های سرطانی و ترک اعتیاد. "
دکتر " کاریو " آمریکایی می‏نویسد : " هر شخص بیمار باید در سال مدتی از غذا پرهیز کند؛ زیرا مادامی غذا به تن می‏رسد، میکروبها در حال رشدند، ولی هنگامی که از غذا پرهیز شود، میکروبها روبه ضعف می‏روند. "
وی همچنین می‏افزاید : " روزه‏ای که اسلام واجب کرده است، بزرگترین ضامن سلامتی تن است. "
از مطالب یادشده درباره فایده بهداشتی درمانی روزه در می‏یابیم که امروزه در علم پزشکی به اثبات رسیده که عامل بسیاری از بیماری‏ها زیاده روی در خوردن و آشامیدن و عدم رعایت بهداشت تغذیه است.
پیام آور بزرگ اسلام، پیامبر اکرم (ص) قرنها پیش، این مطلب را در کلامی ژرف چنین فرمود : " المعدة بیت کل داء و الحمیة رأس کل دواء " (29) معده، خانه تمام دردهاست و پرهیز و امساک بالاترین داروهاست.

4ـ اثر عرفانی الهی

در حدیث قدسی (یعنی احادیثی که سلسله سندش منتهی به خود خدای تعالی می‏شود) آمده : که خدای تعالی فرمود : " کل عمل آدم هو له غیر الصیام، هو لی و انا أُجزی به " ؛ از میان اعمال و عبادات فرزندان آدم، فقط " روزه " برای من است و من پاداش روزه‏ام.
این روایت را شیعه و سنی البته با مختصر اختلافی نقل کرده‏اند و وجه این که روزه برای خدای متعال است، این است که تنها عبادتی است که از امور عدمی تشکیل می‏شود، به خلاف عبادات دیگر، از قبیل نماز، و حج و امثال آن، که از امور وجودی ترکیب می‏یابد، و یا حد اقل امور وجودی هم در آنها دخالت دارند، و روشن است که فعل وجودی نمی‏تواند محض و خالص در اظهار عبودیت عبد و ربوبیت خدای متعال باشد؛ زیرا خالی از نقایص مادی و آفت محدودیت و اثبات انانیت نیست، و ممکن است در انجام آن قصد غیر خدا (ریا) نیز به میان آید، و سهمی از آن را برای غیر خدا انجام دهد، چنان که در موارد ریا و سمعه و سجده برای غیر خدا این آفات مشاهده می‏شود، به خلاف عملی که همه آن نفی است، یعنی روزه که عبارت است از نخوردن، ننوشیدن، و ترک بسیاری از مشتهیات دیگر که صاحبش خود را بالاتر از اسارت در برابر مادیات می‏بیند، و با خویشتن‏داری خود را از لوث شهوات نفس پاک نگه می‏دارد، و این امور عدمی چیزی نیست که غیر خدا هم سهمی از آن داشته باشد؛ زیرا امری است تنها میان بنده و پروردگارش (پنهان از چشم دیگران است) و طبعا کسی جز خدا از آن با خبر نمی‏شود.
و این که فرمود : " و انا اجزی به " اگر واژه " اَجزی به " را به صیغه معلوم بخوانیم، یعنی من جزای آن را می‏دهم، آن وقت دلالت می‏کند بر این که در دادن اجر به بنده، کسی میان او و خدا فاصله و واسطه نمی‏شود، همان طور که بنده هم در بندگی و عبادت خدا به وسیله روزه کسی را دخیل قرار نداد، و نگذاشت کسی از روزه‏داریش با خبر شود، چنان که در باره صدقه آمده است : صدقه را تنها خدا می‏گیرد، و بین صدقه دهنده و خدا کسی واسطه نیست، و در قرآن‏کریم نیز آمده : " و یاخذ الصدقات " (30) و فقط خداوند می‏گیرد صدقات را. چنان که در روایتی تصریح شده که همه اعمال آدمی را فرشتگان تحویل می‏گیرند، جز " صدقه " که به طور مستقیم به دست خدا می‏رسد! (31)
و اما اگر " اُجزی به " را به صیغه مجهول بخوانیم، معنایش این می‏شود : خود من (خدا) جزای روزه قرار می‏گیرم.
علامه طباطبائی (ره) درباره این حدیث می‏نویسد : در این صورت کنایه از نزدیکی روزه‏دار به خدای تعالی است. (32) بر سالکان حق اهل تحقیق پوشیده نیست که این حدیث شریف دارای معنای بلندی است که سزاوار بود دانشمند بزرگواری چون علامه طباطبائی درباره آن سخن می‏گفت. ولی به هر حال درک معنای این حدیث بسیار مشکل است؛ زیرا تساوی میان کالا و بهای آن از بدیهیات عقلایی است و درباره پاداش اعمال بندگان، هر چه خداوند عطا فرماید، تفضل است و کسی از او حق مطالبه ندارد. ازاین‏رو، معقول است حق تعالی، عدل جان انسان را، فردوس برین، قرار دهد، آن‏گونه که فرموده است : " خداوند از مؤمنان جانها و اموالشان را خریداری می‏کند که (در برابرش) بهشت برای آنان باشد. . . . " (33) یا درباره روزه‏داران آمده است، که باب مخصوصی در بهشت دارند، " ان للجنه بابا یدعی الریان لا یدخل منه الاّ الصائمون. " (34)
به هر حال معنای این که خداوند متعال پاداش روزه‏دار است، " من پاداش روزه‏ام " بدین معناست که خداوند می‏فرماید : من خود را به روزه‏دار می‏دهم؛ خودم را به او می‏دهم، یعنی او را خدایی می‏کنم و این، همان است که در روایت آمده است که اخلاقتان را خدایی کنید. (تخلقوا باخلاق الله) یعنی انسان " خداگونه " شود. چنان که در حدیث قدسی آمده است : " . . . وقتی که بنده‏ام در اثر عبادت و کارهای شایسته به من نزدیک شود، او را دوست خواهم داشت و در نتیجه آن، من که به توسط من می‏بیند و زبان و دست او هستم، به طوری که او به توسط من می‏گوید و می‏گیرد. " (35)
شایان ذکر است که روزه‏ای این پاداش را دارد که تمام اعضا و بدن و قلب آدمی صائم (روزه‏دار) باشد. در این صورت شخص به گونه‏ای از مادیات فاصله می‏گیرد و با عالم عقل که نزدیکترین موجود به خداست نزدیک می‏شود، تا جایی که فانی در اراده خدا می‏گردد و به مبدأ مطلق اتصال می‏یابد و به مقام صائمین واقعی (خواص الخواص) می‏رسد.