لن تستطیعوا أ ن تعدلوا بین النساء و لو حرصتم فلا تمیلوا کل المیل فتذروها کالمعلقة و إ ن تصلحوا و تتقوا فإ ن الله کان غفورا رحیما (   نساء129)

 و هرگز نمیتوانید (از نظر محبت قلبى ) در میان زنان ، عدالت کنید، هر چند کوشش نمائید، ولى به کلى تمایل خود را متوجه یکطرف نسازید که دیگرى را به صورت بلا تکلیف در آورید، و اگر راه اصلاح و پرهیزگارى پیش گیرید، خداوند آمرزنده و مهربان است

عدالت شرط تعدد همسر

از جمله اى که در پایان آیه قبل گذشت و در آن دستور به احسان و تقوى و پرهیزگارى داده شده بود، یک نوع تهدید در مورد شوهران استفاده مى شود، که آنها باید مراقب باشند کمترین انحرافى از مسیر عدالت در مورد همسران خود پیدا نکنند، اینجا است که این توهم پیش میاید که مراعات عدالت حتى در مورد محبت و علاقه قلبى امکانپذیر نیست ، بنابراین در برابر همسران متعدد چه باید کرد؟  .

آیه مورد بحث به این سؤ ال پاسخ میگوید که (عدالت از نظر محبت ، در میان همسران امکانپذیر نیست ، هر چند در این زمینه کوشش شود  .)

(و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم   ).

از جمله و لو حرصتم استفاده میشود که در میان مسلمانان ، افرادى بودند که در این زمینه سخت کوشش مى کردند و شاید علت کوشش آنها دستور مطلق به عدالت در آیه 3 همین سوره بوده است ، آنجا که میفرماید  :

فان خفتم الا تعدلوا فواحدة   .

بدیهى است یک قانون آسمانى نمیتواند بر خلاف فطرت باشد، و یا تکلیف به (ما لا یطاق ) کند، و از آنجا که محبتهاى قلبى ، عوامل مختلفى دارد که بعضا از اختیار انسان بیرون است ، دستور به رعایت عدالت در مورد آن داده نشده است ، ولى نسبت به اعمال و رفتار و رعایت حقوق در میان همسران که براى انسان ، امکانپذیر است روى عدالت تاکید شده است   .

در عین حال براى اینکه مردان از این حکم ، سوء استفاده نکنند بدنبال

این جمله میفرماید: (اکنون که نمیتوانید مساوات کامل را از نظر محبت ، میان همسران خود، رعایت کنید لا اقل تمام تمایل قلبى خود را متوجه یکى از آنان نسازید، که دیگرى بصورت بلا تکلیف در آید و حقوق او نیز عملا ضایع شود  ).

(فلا تمیلوا کل المیل فتذروها کالمعلقة   ).

و در پایان آیه به کسانى که پیش از نزول این حکم ، در رعایت عدالت میان همسران خود کوتاهى کرده اند هشدار میدهد که (اگر راه اصلاح و تقوا پیش گیرند و گذشته را جبران کنند خداوند آنها را مشمول رحمت و بخشش خود قرار خواهد داد  ).

(و ان تصلحوا و تتقوا فان الله کان غفورا رحیما  ).

در روایات اسلامى مطالبى درباره رعایت عدالت در میان همسران نقل شده که عظمت این قانون را مشخص مى سازد، از جمله اینکه : در حدیثى میخوانیم على (علیه السلام ) در آن روزى که متعلق به یکى از دو همسرش بود، حتى وضوى خود را در خانه دیگرى نمى گرفت و درباره پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) میخوانیم که حتى به هنگام بیمارى در خانه یکى از همسران خود، توقف نمیکرد و درباره معاذ بن جبل نقل شده که دو همسر داشت و هر دو در بیمارى طاعون با هم از دنیا رفتند، او حتى براى مقدم داشتن دفن یکى بر دیگرى از قرعه استفاده کرد، تا کارى بر خلاف عدالت انجام نداده باشد  .

پاسخ به یک سؤ ال لازم

همانطور که در ذیل آیه 3 همین سوره یادآور شدیم بعضى از بى خبران از ضمیمه کردن آن آیه با آیه مورد بحث چنین نتیجه میگیرند که تعدد زوجات

مشروط به عدالت است ، و عدالت هم ممکن نیست ، بنابراین تعدد زوجات در اسلام ممنوع است   .

اتفاقا از روایات اسلامى بر میاید که نخستین کسى که این ایراد را مطرح کرد ابن ابى العوجاء از مادیین معاصر امام صادق (علیه السلام ) بود که این ایراد را با هشام بن حکم دانشمند مجاهد اسلامى در میان گذاشت ، او که جوابى براى این سؤ ال نیافته بود از شهر خود که ظاهرا کوفه بود بسوى مدینه (براى یافتن پاسخ همین سؤ ال ) حرکت کرد، و به خدمت امام صادق (علیه السلام ) رسید ، امام صادق (علیه السلام ) از آمدن او در غیر وقت حج و عمره به مدینه تعجب کرد، ولى او عرض کرد که چنین سوالى پیش آمده است ، امام (علیه السلام ) در پاسخ فرمود: منظور از عدالت در آیه سوم سوره نساء عدالت در نفقه (و رعایت حقوق همسرى و طرز رفتار و کردار) است و اما منظور از عدالت در آیه 129 (آیه مورد بحث ) که امرى محال شمرده شده ، عدالت در تمایلات قلبى است (بنابراین تعدد زوجات با حفظ شرائط اسلامى نه ممنوع است و نه محال ) هنگامى که هشام از سفر، بازگشت ، و این پاسخ را در اختیار ابن ابى العوجاء گذاشت ، او سوگند یاد کرد که این پاسخ از خود تو نیست .

معلوم است که اگر کلمه عدالت را در دو آیه به دو معنى تفسیر مى کنیم به خاطر قرینه روشنى است که در هر دو آیه وجود دارد، زیرا در ذیل آیه مورد بحث ، صریحا مى گوید: تمام تمایل قلبى خود را متوجه به یک همسر نکنید، و به این ترتیب انتخاب دو همسر مجاز شمرده شده منتها به شرط اینکه عملا درباره یکى از آن دو ظلم نشود اگر چه از نظر تمایل قلبى نسبت به آنها تفاوت داشته باشد، و در آغاز آیه 3 همین سوره صریحا اجازه تعدد را نیز داده است .

سپس در آیه بعد اشاره به این حقیقت میکند: اگر ادامه همسرى براى طرفین طاقت فرسا است ، و جهاتى پیش آمده که افق زندگى براى آنها تیره و تار است و به هیچوجه اصلاحپذیر نیست ، آنها مجبور نیستند چنان ازدواجى را ادامه دهند، و تا پایان عمر با تلخکامى در چنین زندگى خانوادگى زندانى باشند بلکه میتوانند از هم جدا شوند و در این موقع باید شجاعانه تصمیم بگیرند و از آینده وحشت نکنند، زیرا (اگر با چنین شرائطى از هم جدا شوند خداوند بزرگ هر دو را با فضل و رحمت خود بى نیاز خواهد کرد و امید است همسران بهتر و زندگانى روشنترى در انتظار آنها باشد.

(و ان یتفرقا یغن الله کلا من سعته ).

زیرا خداوند فضل و رحمت وسیع آمیخته با حکمت دارد.

(و کان الله واسعا حکیما)