مقدمه

خداوند متعال به مقتضای ربوبیت خود، برای تربیت بشر و رساندن او به کمال شایسته خویش یک سلسله عبادات و وظایف اخلاقی معین فرموده است تا آدمی در سایه عمل به آن عبادات و به کار بستن وظایف به کمالی که برای آن آفریده شده است. ، برسد و بهره خود را از نعمات خداوندی به دست آورد؛ زیرا تا هنگامی که بشر گرفتار رذایل اخلاقی است و کردارهای زشت و ناروا گریبانگیر اوست، نیروهای معنوی و قوای روحانی او همچنان در مرحله استعداد باقی مانده و پا به عرصه فعلیت نخواهد گذاشت و تا چنین نشود و استعدادها ظهور نکند، به دلیل عدم سنخیت با عالم معنا درک آن لذایذ و نعمت‏ها برای او امکان‏پذیر نخواهد بود.
ماه مبارک رمضان، فرصت مغتنمی فرا راه انسان قرار می‏دهد تا مجموعه‏ای از عبادات را به عنوان تکلیف انسانی بجا آورده و در پرتو صفای باطن، نورانیت زمین را نیز فزونی بخشد. خاکیان در این ایام و لیالی متبرکه که فاصله زمین به حداقل می‏رسد، آن چنان بال و پر می‏گیرند که برتر از ملائک، حضور گرم ذات اقدس پروردگار را نیز حس می‏کنند. همه این دستاوردها را باید مدیون " روزه " و " امساک " دانست که مهم‏ترین عبادات ماه رمضان است. روزه، ابعاد گوناگونی دارد و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان می‏گذارد. ازاین‏رو، در این نوشتار مختصر برآنیم تا گوشه‏هایی از آثار و برکات عظیم این فریضه الهی را بیان نماییم.

مفهوم روزه

واژه " صوم " ، یعنی روزه در لغت به معنای خودداری از عمل است برای مثال، صوم از خوردن و نوشیدن و. . . به همین سبب واژه " صمت " یا سکوت نیز صوم می‏گویند؛ زیرا آن هم خودداری از سخن گفتن است و نیز گفته‏اند هر چیزی که از حرکت باز ماند، آن را صوم می‏گویند و " صامت الریح " به معنای بازماندن باد از حرکت است. بنابراین، اهل صوم در لغت به معنای امساک، پرهیز و خودداری است. (1)
البته چه بسا در معنای آن این قید را اضافه کرده باشند که به معنای خودداری از کارهای مخصوصی است که دل آدمی مشتاق آن باشد و اشتهای آن را داشته باشد. (2)
اما صوم (روزه) در فرهنگ و شریعت دینی عبارت از خودداری و پرهیز از چیزهایی خاص در زمان معین است.

روزه در قرآن

در قرآن‏کریم و روایات تعبیرات متعدد از روزه شده، گاهی به عنوان " صبر " به آن سفارش شده است؛ چنان که می‏فرماید : " یا ایها الذین آمنوا، استعینوا بالصبر و الصلوه. . . ؛ (3) ای کسانی که ایمان آورده‏اید! از صبر (روزه) و نماز استمداد نمایید. و زمانی به " سیاحت " چنان که در حالات متقین می‏فرماید : " سیاحت کنندگان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان. " (4)
و اغلب از آن به " صوم " و " صیام " تعبیر شده، چنان که درباره اصل مشروعیت روزه می‏فرماید :
" یا ایها الذین آمنوا، کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون " (5) ای کسانی که ایمان آورده‏اید روزه بر شما واجب شده همان طور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود، شاید با تقوا شوید.
در این آیه شریفه خداوند مهربان چون بنده‏اش را به روزه‏داری که همراه با مشقتهاست تکلیف نمود، در چند مورد نسبت به بنده روزه‏دار تلطف می‏نماید :
1ـ بنده خویش را به شرف و مدحت " یا ایها الذین آمنوا " ندا کرد، یعنی به ایمان و گرویدن به خویش؛ این‏گونه خطاب " ای کسانی که ایمان آورده‏اید " به منظور توجه دادن مردم به صفت ایمانشان است، و گرنه می‏فرمود : " ای مردم " ، ولی خواست بفهماند با توجه به این که دارای ایمانید باید هر حکمی را که از ناحیه پروردگارتان می‏آید بپذیرید، هر چند که بر خلاف مشتهیات، و ناسازگار با عادات شما باشد.
2ـ " کُتِبَ " را به لفظ مجهول ذکر کرد، گر چه او نوشت و واجب نمود، اما چون روزه با رنج و مشقت همراه است به خود نسبت نداد، ولی آنجا که رحمت است به خود حواله می‏دهد، مانند، " قل الله کتب علی نفسه الرحمه " (6) بگو از آن خدا است نوشت بر خویشتن رحمت را، آنچه شاق بود به خود حواله نکرد، ولی آنچه که بنده از آن متأذی است و نقص و معصیت است به خدا نسبت می‏دهد، شرمت باد ای انسان که آنچه بد آیند توست و عاملش تو هستی با این وجود آن را به خدا نسبت می‏دهی، نظیر این که گفته شود : خدایا! تو فقیرم کردی، تو بیمارم نمودی و. . . .
3ـ فرمود : " کما کتب علی الذین من قبلکم " یعنی این روزه فقط بر شما مسلمانان (امت پیامبر اسلام) نهاده نشده، بلکه بر پیشینیان : امتهای گذشته و قبل از ظهور اسلام، امتهای انبیاء قبل، چون امت موسی و عیسی و غیر ایشان نیز واجب بوده است.
4ـ " لعلکم تتقون " که فایده آن به تو برمی‏گردد و شما را به زینت تقوا مفتخر می‏سازد.

تاریخچه روزه

آنچه در تاریخ آمده نشان دهنده این است که روزه فقط بر امت اسلام واجب نشده است، بلکه قبل از اسلام نیز بر امم گذشته واجب بوده است، ولی تفاوت آن در نحوه انجام و زمان آن بوده است. در تفسیر " فخر رازی " درباره چگونگی روزه گرفتن در گذشته چنین آمده است :
" خداوند ماه رمضان را بر یهود فرض کرد، ولی یهود روزه این ماه را ترک کردند و به گرفتن یک روز اکتفا نمودند و شاید آن همان روز غرق شدن فرعون بوده است. " (7)
درباره کیفیت روزه نصارا آمده است : اول ماه رمضان را روزه می‏گرفتند و چون با فصل گرما مواجه شدند آن فصل روزه را تغییر دادند و به ماه‏های شمسی انتقال دادند، که ثابت باشد و با تابستان مواجه نگردد. برای این تغییر، ده روز به آن افزودند. و آن‏گاه، سلطانی آمد و برای مشکلی، هفت روز روزه نذر نمود و مردم نصارا آن هفت روز را به روزه مربوطه اضافه نمودند و پادشاه دیگری سه روز به آن افزود که در مجموع روزه نصارا پنجاه روز شد. (8)
به حضرت یعقوب نیز چنین وحی شد : " خداوند تو را خاضع و روزه‏گیر کرد، طعامی از بهشت به تو داد که نه تو آن را می‏دانستی و نه پدرانت، تا تو را بیاموزد که انسان تنها به نان زنده نیست، بلکه به هر کلمه‏ای که از طرف خداوند صادر شود، انسان زنده می‏شود. " (9)